Zwemmen is een beetje bijna heilig zijn
‘Zwemmen is een beetje bijna heilig zijn.’ Zo eindigde Paul Snoek zijn gedicht uit 1960: Een zwemmer is een ruiter. Hoeveel kinderen uit Groningen zijn er niet ‘een beetje bijna heilig’ geweest in het Helperzwembad? In september bestaat het iconische gebouw in de wijk Helpman 100 jaar.
Tegenwoordig wordt er alleen gezwommen in het Helperzwembad. Maar oorspronkelijk werd het ook gebruikt als badhuis, zonnebad en warmtecentrale. Ella Boelens is architectuurhistoricus en deed in opdracht van de gemeente onderzoek naar de geschiedenis van het beeldbepalende gebouw.
Ontwerp
“Het gebouw werd ontworpen door architect M.G. Eelkema. Samen met fabrikant J.E. van Hasselt en gemeenteraadslid F.R.M. Th. Gouverne richtte hij in 1924 de N.V. Helper Zwembad en Warmtecentrale op. Het werd gebouwd met als doel om de volksgezondheid te bevorderen en sportontwikkeling te stimuleren. Je kon er zwemmen, en mensen die niet de luxe van een eigen badkamer hadden, konden ook naar het Helperbad komen. “Voor een klein bedrag konden ze hier een stortbad, dus een douche, of een kuipbad nemen.”
Warmtecentrale
Maar het bad diende ook, erg vooruitstrevend, als warmtecentrale. “Er werden leidingen aangelegd naar ongeveer 120 woningen in de buurt van het bad. Daar liep het verwarmde badwater doorheen. In de huizen hing een boiler om het water verder op te warmen. Als bewoners het water hadden gebruikt, liep het door andere leidingen terug naar het bad, waar het werd gefilterd en opnieuw werd gebruikt. Een van de eerste vormen van wijkverwarming dus.”
Côte d’Azur van het Noorden
Tien jaar na de opening volgde er nog een unieke uitbreiding van het zwembad: het Helper Zonnebad mét een strand, ontworpen door H.B. Bulder. “Vroeger werd zonnen nog als gezond beschouwd. Het Helperbad bood daarom naast het zwemmen en baden, zonabonnementen aan. De buitenplaats was aan de zijkant waar nu een speeltuintje is. Die plek was zo populair dat het de bijnaam ‘Côte d’Azur van het Noorden’ kreeg.”
Viering
Het 100-jarig bestaan van het Helperzwembad wordt natuurlijk gevierd. Op 5 september wordt het bad op een ludieke manier heropend. 10 dagen lang is er van alles te doen in het zwembad. Op 14 september worden de activiteiten afgesloten met HelperSwim, 24 uur lang baantjes trekken voor stichting BEA. Kijk voor HelperSwim op de website van sport050.nl. Daar wordt binnenkort ook de rest van het programma bekendgemaakt.
Instructiebad
In 1956 nam de gemeente het Helperbad tegelijk met het Noorderbad over. In 1972 werd de linkerzijgevel weggehaald en werd er een tweede bad geplaatst: het instructiebad. “Door de invoering van de vrije zaterdag en stijgende lonen, groeide de vraag naar zwembaden. Daarom werd het instructiebad gebouwd, ontworpen in een sobere en functionele stijl. Het verschil tussen de baden is groot, je kunt duidelijk zien dat ze in verschillende periodes gebouwd zijn. Beide baden hebben wat mij betreft hun charme,” zegt Ella.
Renovatie 1974
Twee jaar na de bouw van het instructiebad werd het oorspronkelijke bad gerenoveerd. “Tijdens die eerste renovatie in 1974 zijn er veel beeldbepalende elementen verwijderd. De cascade, een waterval, die aan de rand van het bad stond bijvoorbeeld. Het bad werd ingekort dus de waterval moest weg. Het was een beeld van een jongen op een vis en twee pelikanen, die er overigens nog wel staan. Het water spoot uit de bek van de vis. Nadat het beeld van de jongen op de vis werd weggehaald, heeft het jaren in de tuin gestaan bij een particulier, en uiteindelijk is het terechtgekomen bij het grofvuil.”
Tegels uit Tsjechië
Gelukkig zijn er ook veel elementen bewaard gebleven. “In de entreehal hangt een prachtig tableau met een waterspuwer, waarop een tafereel uit de klassieke oudheid is afgebeeld. Die waterspuwers en de vloer- en wandtegels, zijn allemaal gemaakt in de Tsjechische tegelfabriek RAKO. Speciaal voor de betegeling kwamen zes vaklieden uit Tsjechië om de tegels aan te brengen. Die tegels hebben stuk voor stuk een waterthema.”
Renovatie 2009
Ella: “Tijdens de eerste renovatie werden veel tegels met het waterthema van de vloer en de wanden weggehaald en vervangen door witte tegels. Voor de tweede renovatie in 2009 zijn de oorspronkelijke tegels met het waterthema opnieuw gemaakt. Deze keer onder andere door de Koninklijke tegelfabriek Makkum. Sommige tegels die nu aan de muur zitten en op de vloer liggen zijn dus replica’s. Zo is de originele stijl van het bad in ere hersteld.”
Dienstwoningen
Op de derde en vierde bouwlaag bevonden zich twee dienstwoningen, voor de directeur en de badchef. “Die ruimtes worden nu gebruikt als kantoor. Net zoals veel andere ruimtes die nu een andere functie hebben gekregen, of gewoon niet meer gebruikt worden, zoals de hokjes waar mensen een stortbad of een kuipbad konden nemen. Overal in het gebouw is de geschiedenis nog zichtbaar. Dit is een zwembad van voor de Tweede Wereldoorlog, en het oudste zwembad in de stad dat nog wordt gebruikt. We mogen hier als Groningen dus trots op zijn.”
Monument
Het rapport van Ella maakt deel uit van een onderzoek naar het Helperzwembad. Dat onderzoek moet uitwijzen of het bad een monumentale status kan krijgen. Onder andere naar aanleiding van het werk van Ella wordt er een redengevende omschrijving opgesteld. Die omschrijving gebruikt de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit om een advies uit te brengen aan het college, die uiteindelijk de beslissing neemt om het bad wel of niet de monumentale status te geven.
Dit artikel geschreven door Jan-Willem Dijk, van de nieuwsredactie van de Gemeente Groningen.